Ένα από τα πρόσωπα-σύμβολα της ιστορίας του 20ού αιώνα, ο βραβευμένος με Νόμπελ Νοτιοαφρικανός απέδειξε περίτρανα πώς η σοφία και η υπομονή μπορούν να θριαμβεύσουν επί της μισαλλοδοξίας και της ωμής βίας.
Ο πρωτεργάτης του αγώνα κατά του απαρτχάιντ, της πολιτικής του φυλετικού διαχωρισμού που βασίλευε στη Νότια Αφρική, δεν χρειάζεται φυσικά συστάσεις.
Για 20 χρόνια ηγήθηκε του αγώνα της ειρηνικής αψήφησης και της μη βίαιης περιφρόνησης των ρατσιστικών πολιτικών της νοτιοαφρικανικής κυβέρνησης, βάζοντας την προσωπική του ευημερία σε δεύτερο πλάνο.
Και ήταν το 1994 όταν θα αναγορευόταν πρώτος έγχρωμος πρόεδρος της χώρας, δίνοντας τέλος στα αποτρόπαια γεγονότα που σημάδεψαν τη σύγχρονη ιστορία της Νότιας Αφρικής.
Η 18η Ιουλίου μάλιστα, μέρα γέννησης του έγχρωμου ηγέτη, γιορτάζεται πλέον παγκοσμίως ως Μέρα Μαντέλα, μια διεθνή αναγνώριση της κληρονομιάς του δηλαδή αλλά και του απανταχού αγώνα για ειρήνη, δημοκρατία, ίσες ευκαιρίες και δικαιώματα.
Ας δούμε τα σημαντικότερα γεγονότα της ζωής μιας πραγματικά οικουμενικής περσόνας...
Πρώτα χρόνια
Γεννημένος ως Rolihlahla Mandela στις 18 Ιουλίου 1918 στο Transkei της Νότιας Αφρικής, η μοίρα φαίνεται να σφράγισε από νωρίς την τύχη του Μαντέλα, με το όνομα «Rolihlahla» να σημαίνει στην τοπική διάλεκτο «τραβώντας το κλαδί ενός δέντρου», στην κοινή ομιλουμένη μεταφράζεται ωστόσο ως «ταραχοποιός»!
Ο πατέρας του Μαντέλα ήταν αρχηγός της τοπικής φυλής, που λειτουργούσε ταυτόχρονα ως εκπρόσωπος και σύμβουλος των άλλων ντόπιων αρχηγών, η διαμάχη του ωστόσο με τον αποικιακό δικαστή θα του αφαιρούσε τον τίτλο και την περιουσία του, με την οικογένεια Μαντέλα να εκτοπίζεται και να μετεγκαθίσταται σε ένα φτωχό και απομονωμένο χωριό, βυθισμένη στη φτώχεια και την ανέχεια.
Με τις προτροπές οικογενειακού φίλου, ο μικρός Rolihlahla θα βαπτιζόταν στην εκκλησία των Μεθοδιστών και θα γινόταν ο πρώτος από την οικογένεια που θα πήγαινε στο σχολείο. Εκεί, κατά τα πρότυπα του βρετανικού εκπαιδευτικού συστήματος της Νότιας Αφρικής, ο δάσκαλός του θα τον μετονομάσει σε «Νέλσον».
Σε ηλικία 9 ετών θα χάσει τον πατέρα του και θα υιοθετηθεί από τοπικό φυλετικό αρχηγό-αντιβασιλιά, ο οποίος και θα τον πάρει μαζί του στα δικά του εδάφη, ενστερνιζόμενος πλέον μια πιο σοφιστικέ ζωή. Στο παλάτι του τοπικού άρχοντα, ο Νέλσον θα εντρυφήσει στα αγγλικά, την ιστορία και τη γεωγραφία, αναπτύσσοντας ενδιαφέρον για την τοπική ιστορία των φυλών και τον τρόπο που άλλαξε η καθημερινότητά τους με την έλευση των αποικιοκρατών.
Στην τελετουργική περιτομή του σε ηλικία 16 ετών, όταν πλέον θα περνούσε στην ενήλικη ζωή, άκουσε για πρώτη φορά από τον κηδεμόνα του για το πώς είχαν υποδουλωθεί οι γηγενείς στον λευκό εισβολέα, γινόμενοι ξένοι στα εδάφη τους και χωρίς καμία δύναμη να διαφεντεύουν τις ζωές τους. Τα λόγια αυτά θα χαραχτούν στη μνήμη του νεαρού Μαντέλα, αποτελώντας προοδευτικά τη βάση για την ανοικοδόμηση της ιδέας του για μια ανεξάρτητη Νότια Αφρική.
Κολεγιακή περίοδος
Από τη στιγμή που ο Μαντέλα περιήλθε κάτω από την κηδεμονία του αντιβασιλέα Jongintaba, η προοπτική του στη ζωή ήταν εξασφαλισμένη: συνέχισε την εκπαίδευσή του στο ιεραποστολικό σχολείο, κατόπιν σε ινστιτούτο προετοιμασίας για το πανεπιστήμιο και τελικά φοίτησε στο Κολέγιο του Wesleyan.
Το 1939, ο Νέλσον θα εγγραφεί στο Πανεπιστήμιο του Fort Hare, του μόνο ανώτερου εκπαιδευτικού ιδρύματος της χώρας για έγχρωμους σπουδαστές, με σκοπό να εργαστεί στον δημόσιο τομέα της Νότιας Αφρικής ως μεταφραστής ή γραφέας, η καλύτερη καριέρα που μπορούσε να κάνει έγχρωμος στο αποικιοκρατικό καθεστώς. Εκεί θα εκλεγεί στο φοιτητικό συμβούλιο, δίνοντας τις πρώτες μάχες του με το «σύστημα» των λευκών.
Η μαχητικότητά του βεβαίως θα τον έφερνε αντιμέτωπο με την πρυτανεία του πανεπιστημίου, που θα τον απέβαλε στα μέσα του δεύτερου έτους, με μόνη προϋπόθεση για να γίνει και πάλι δεκτός να σκύψει το κεφάλι και να αφοσιωθεί στα μαθήματά του. Επιστρέφοντας στο σπίτι, εξοργισμένος ο κηδεμόνας του θα τον νουθετήσει, βάζοντας σκοπό να επιστρέψει το προσεχές φθινόπωρο στο πανεπιστήμιο...
Πρώτοι κοινωνικοί αγώνες
Λίγες μόνο βδομάδες αφότου επέστρεψε ο Μαντέλα στην οικία του, ο Jongintaba του ανακοίνωσε ότι είχε κανονίσει γάμο γι' αυτόν, κατά τα τοπικά ήθη. Ο Νέλσον ένιωσε ωστόσο εγκλωβισμένος στο πατροπαράδοτο αυτό έθιμο και όταν είδε ότι δεν είχε άλλη επιλογή, το έσκασε για το Γιοχάνεσμπουργκ.
Εκεί θα εργαστεί σε διάφορες δουλειές του ποδαριού, την ώρα που κατάφερε να ολοκληρώσει τις σπουδές του διά αλληλογραφίας. Γράφτηκε κατόπιν στο Πανεπιστήμιο του Witwatersrand για να σπουδάσει νομικά, την ίδια στιγμή που άρχισε να ασχολείται ενεργά με το κίνημα κατά του απαρτχάιντ, προσχωρώντας στο Εθνικό Αφρικανικό Κογκρέσο το 1942.
Η νεολαία του πολιτικού συνασπισμού είχε βάλει σκοπό να ενώσει τις φωνές των χωρικών και της εργατικής τάξης, που ήταν στην ουσία φιμωμένοι κάτω από το βρετανικό καθεστώς, μεταμορφώνοντας τον πολιτικό φορέα σε μαζικό λαϊκό κίνημα εκατομμυρίων ανθρώπων. Η παλιά τακτική των ευγενικών υποβολών αιτημάτων και αναφορών του Εθνικού Αφρικανικού Κογκρέσου προς την αποικιοκρατική κυβέρνηση ήταν πλέον αναποτελεσματική, με τα νιάτα του κόμματος να έχουν πιο δυναμικές μορφές δράσης στον νου τους.
Μέχρι το 1949, το Εθνικό Αφρικανικό Κογκρέσο είχε υιοθετήσει τις μεθόδους της νεολαίας του, που περιλάμβαναν μποϋκοτάζ, απεργίες, κοινωνική ανυπακοή και μη συνεργασία με τον λευκό δυνάστη, διεκδικώντας μαζικά και αποφασιστικά δικαιώματα πλήρους υπηκοότητας, αναδιανομή της γης, εργατικό δίκαιο και υποχρεωτική εκπαίδευση για όλους. Οι εποχές ήταν πρωτοφανείς.
Η εποχή της φυλακής
Για 20 ολόκληρα χρόνια, ο Μαντέλα θα ηγηθεί της ειρηνικής καμπάνιας κατά των ρατσιστικών πολιτικών της νοτιοαφρικανικής κυβέρνησης, τόσο μέσω του πολιτικού σχηματισμού όσο και της νομικής φίρμας που ίδρυσε με τον Όλιβερ Ταμπού, η οποία παρείχε δωρεάν νομική εκπροσώπηση σε έγχρωμους.
Το 1956, ο Μαντέλα και άλλοι 150 ακόμα αγωνιστές συνελήφθησαν και κατηγορήθηκαν για προδοσία, εξαιτίας της ακτιβιστικής τους δράσης, παρά το γεγονός ότι αργότερα θα αθωώνονταν. Την ίδια εποχή (1959) θα εμφανιστεί στο πολιτικό προσκήνιο των έγχρωμων ένας πιο δυναμικός σχηματισμός, οι Αφρικανιστές, που θεωρούσαν την πολιτική δράση του Αφρικανικού Κογκρέσου αναποτελεσματική, διεκδικώντας μαχητικότερα τα αιτήματά τους.
Το 1961, ο Μαντέλα, ο οποίος ήταν μέχρι τότε ταγμένος στον μη βίαιο αγώνα, άρχισε να πιστεύει ότι μόνο μέσα από την ένοπλη σύγκρουση θα μπορούσε να συμβεί η πολυπόθητη αλλαγή. Ίδρυσε το περίφημο MK, το ένοπλο παρακλάδι του Αφρικανικού Κογκρέσου, το οποίο επιδόθηκε σε γενικευμένο σαμποτάζ και αντάρτικο πόλεων.
Την ίδια χρονιά θα ενορχηστρώσει μια τριήμερη απεργία, καινοφανές γεγονός στα εργατικά χρονικά της χώρας, που θα τον φέρει ενώπιον της δικαιοσύνης τον επόμενο χρόνο. Το 1962 θα καταδικαστεί σε 5 χρόνια φυλάκισης για την υποκίνηση της απεργίας, ενώ το 1963 θα ξανακαθίσει στο εδώλιο του κατηγορουμένου, αυτή τη φορά ως ένας από τους 10 ηγέτες του Κογκρέσου που θα καταδικάζονταν σε ισόβια κάθειρξη για την εξτρεμιστική τους δράση.
Ο Μαντέλα θα περνούσε στις φυλακές της νήσου Robben τα 18 από τα 27 χρόνια που έμεινε πίσω από τα κάγκελα, με την έγχρωμη καταγωγή του να του στερεί ακόμα και βασικά δικαιώματα κάθε τροφίμου φυλακών.
Παρά ταύτα, θα καταφέρει να πάρει πτυχίο στη νομική από το Πανεπιστήμιο του Λονδίνου (με μαθήματα διά αλληλογραφίας), γινόμενος ταυτόχρονα σύμβολο του αγώνα των εγχρώμων για ελευθερία και ίσα δικαιώματα. Μέχρι το 1981, η διεθνής κατακραυγή για τη φυλάκιση του ηγέτη και οι πορείες που διοργανώνονταν στις ευρωπαϊκές και αμερικανικές πρωτεύουσες δεν είχε προηγούμενο.
Το 1982, ο Μαντέλα θα μεταφερθεί στις φυλακές του Pollsmoor, για να μπορεί να επικοινωνεί υποτίθεται με τους αρχηγούς του νοτιοαφρικανικού κινήματος, ενώ το 1985 ο πρόεδρος Botha θα του προσφέρει χάρη με αντάλλαγμα την αποκήρυξη από πλευράς Μαντέλα του ένοπλου αγώνα. Κάτι που βέβαια ο επιφανής έγκλειστος δεν θα δεχτεί...
Απελευθέρωση και άνοδος στην προεδρία
Στα επόμενα χρόνια, πολυάριθμες προσπάθειες προσέγγισης μεταξύ κυβέρνησης και Μαντέλα θα συμβούν, χωρίς ωστόσο να αποδώσουν καρπούς. Με την ολοένα και αυξανόμενη ωστόσο οικουμενική κατακραυγή, ο νέος πρόεδρος της χώρας Frederik Willem de Klerk ανακοίνωνε τον Φεβρουάριο του 1990 την απελευθέρωση του ηγέτη του κινήματος των εγχρώμων, την αποποινικοποίηση του Αφρικανικού Κογκρέσου και την ανάκληση όλων των εκτελέσεων των πολιτικών κρατουμένων.
Με την αποφυλάκισή του, ο Μαντέλα συνέχισε τον αγώνα του, πιέζοντας τις ξένες δυνάμεις να αυξήσουν την επιμονή τους προς τη συνταγματική αλλαγή της Νότιας Αφρικής. Κι ενώ διακήρυττε την αφοσίωσή του στον αγώνα υπέρ της ειρήνης, υπογράμμιζε ότι οι ένοπλες συγκρούσεις θα συνεχίζονταν με αμείωτη ένταση μέχρι να αποκτήσει η έγχρωμη πλειονότητα της χώρας το δικαίωμα ψήφου.
Το 1991, ο Μαντέλα θα εκλεγεί πρόεδρος του Εθνικού Αφρικανικού Κογκρέσου, συνεχίζοντας την πολιτική δράση του προς την κατεύθυνση των πρώτων πολυφυλετικών εκλογών της χώρας, εν μέσω συγκρούσεων και γενικευμένης αναταραχής. Στις 27 Απριλίου 1994, η Νότια Αφρική διοργάνωσε την πρώτη δημοκρατική εκλογική αναμέτρηση στην ιστορία της, με τον 77χρονο Μαντέλα να ανακηρύσσεται πρώτος έγχρωμος πρόεδρος της χώρας στις 10 Μαΐου 1994!
Τον προηγούμενο χρόνο ήρθε η βράβευσή του με το Νόμπελ Ειρήνης (από κοινού με τον πρόεδρο de Klerk) για τη συνεισφορά του στον αγώνα κατά των φυλετικών διαχωρισμών. Από το 1994 έως τον Ιούνιο του 1999, ο Μαντέλα θα εργαστεί πυρετωδώς για τη μετάβαση της χώρας από τον μειονοτικό ζυγό των λευκών στη δημοκρατική διακυβέρνηση της πλειοψηφίας: οι έγχρωμοι διεκδίκησαν τη χώρα τους πίσω και τα κατάφεραν.
Δεν έμεινε ωστόσο εκεί: αναδιοργάνωσε την οικονομία, εξασφάλισε κρατικά κονδύλια για τη δημιουργία θέσεων εργασίας, τη χορήγηση στεγαστικών δανείων και την ανάπτυξη υγειονομικού συστήματος για όλους. Το 1996 θα υπέγραφε τη συνταγματική αναθεώρηση, που εγκαθίδρυε τη δημοκρατία στη χώρα και εξασφάλιζε ταυτοχρόνως τα δικαιώματα των μειονοτήτων, αλλά και την ελευθερία της έκφρασης...
Απόσυρση από την ενεργό δράση
Ο Μαντέλα παραιτήθηκε από την ενεργό πολιτική δράση πριν από την εκλογική αναμέτρηση του 1999, δεν κλείστηκε ωστόσο στο σπίτι του. Τουναντίον, συνέχισε τη μάχη από το Ίδρυμα Μαντέλα, χτίζοντας σχολεία και υγειονομικές κλινικές στις επαρχίες της χώρας, έγραψε βιβλία για τις περιπέτειές του και διατήρησε ένα πολυάσχολο πρόγραμμα.
Το 2001 θα διαγνωστεί με καρκίνο του προστάτη, γεγονός που όχι μόνο δεν θα τον πτοήσει, αλλά θα τον κάνει να εργαστεί με ακόμα πιο φρενήρεις ρυθμούς. Τον Ιούνιο του 2004 ωστόσο, σε ηλικία 85 πλέον ετών, ήταν πια ώρα να αποσυρθεί από τη δημόσια σφαίρα, ανακοινώνοντας την επιστροφή στη γενέτειρά του.
Στις 18 Ιουλίου 2007 θα ξαναχτυπήσει βέβαια, οργανώνοντας ένα συνέδριο με παγκόσμιους ηγέτες για να συζητηθούν τα «καυτά» θέματα του πλανήτη και να προωθηθεί ενεργά η δημοκρατία στον πλανήτη. Ο Μαντέλα ήταν επίσης αφοσιωμένος στη μάχη κατά του AIDS, την ασθένεια που του στέρησε τον γιο του, Makgatho Mandela, το 2005.
Ο ηγέτης ήταν παντρεμένος τρεις φορές: με την Evelyn Ntoko Mase από το 1944 -1957, με την οποία έκαναν τέσσερα παιδιά, με τη Winnie Madikizela-Mandela από το 1958-1996, γάμος που απέδωσε δύο κόρες, και την Graca Machel το 1998.
Τελευταία χρόνια και κληρονομιά
Το 2010, ο Μαντέλα θα κάνει την τελευταία δημόσια εμφάνισή του στον τελικό του Παγκοσμίου Κυπέλλου, που διοργανώθηκε στη Νότια Αφρική. Δεν θα παραλείψει ωστόσο να επισκεφτεί την πρώτη κυρία των ΗΠΑ όταν αυτή μετέβη στη Νότια Αφρική το 2011. Η κατάσταση της υγείας του χειροτέρευσε το 2012, όταν και νοσηλεύτηκε για βραχύ χρονικό διάστημα, και έκτοτε διαμένει στο πατρικό του σπίτι σε σχετική απομόνωση.
Ο άνθρωπος που αφιέρωσε 67 χρόνια από τη ζωή του στον αγώνα για τα ανθρώπινα δικαιώματα, που πέρασε στη φυλακή τα 27 από αυτά, διεκδικώντας πίσω τη χώρα του και δημιουργώντας στην πράξη ένα έθνος, αφήνει γερή παρακαταθήκη σε κάθε γωνιά του πλανήτη που μαστίζεται ακόμα από την αδικία και τη μισαλλοδοξία...